Αγκυλωτική (ή αγκυλοποιητική) σπονδυλαρθρίτιδα 12 Οκτωβρίου 2023 Ζωή, Υγεία Τι είναι η αγκυλωτική (ή αγκυλοποιητική) σπονδυλαρθρίτιδα; Η αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα είναι μια χρόνια φλεγμονώδης πάθηση που προσβάλλει κατ’ εξοχήν τις ιερολαγόνιες αρθρώσεις, δηλ. τις αρθρώσεις μεταξύ του ιερού οστού και των λαγονίων οστών της λεκάνης, καθώς και τη σπονδυλική στήλη, αλλά αρκετά συχνά και περιφερικές αρθρώσεις, κυρίως αρθρώσεις των κάτω άκρων. Όχι σπάνια η πάθηση αυτή προσβάλλει και άλλα όργανα, όπως π.χ. τα μάτια. Εμφανίζεται συνήθως σε νεαρούς ενήλικες, δηλ. άτομα ηλικίας 20-30 ετών, και είναι συχνότερη στους άνδρες από ό,τι στις γυναίκες. Στα πλαίσια της πρώτης πανελλήνιας επιδημιολογικής έρευνας για τις ρευματικές παθήσεις, που πραγματοποιήθηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Ρευματολογίας στο γενικό πληθυσμό σε αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές της βόρειας, κεντρικής και νότιας Ελλάδος, μελετήσαμε τον επιπολασμό, δηλ. τη συχνότητα, και την αντιμετώπιση των οροαρνητικών σπονδυλαρθριτίδων, στις οποίες περιλαμβάνεται και η αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα. Σε ό,τι αφορά τη συχνότητα της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας βρήκαμε ότι ανέρχεται στο επίπεδο του 2,4‰ των ενηλίκων και ότι είναι έξι φορές μεγαλύτερη στους άνδρες από ό,τι στις γυναίκες, ενώ η μέση ηλικία των ασθενών κατά την εμφάνιση της νόσου είναι τα 26 χρόνια. Ποια είναι τα αίτια και πως αναπτύσσεται η αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα; Η αιτιολογία της νόσου παραμένει άγνωστη και φαίνεται ότι είναι πολυπαραγοντική. Γενετικοί παράγοντες π.χ. μπορεί να παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της νόσου, αφού έχει βρεθεί μια ισχυρή συσχέτιση με το αντιγόνο ιστοσυμβατότητας Β27: 92% των ασθενών και μόνο 5-8% των φυσιολογικών ατόμων έχουν το αντιγόνο αυτό στην επιφάνεια των κυττάρων τους. Επίσης, λοιμώδεις παράγοντες είναι πιθανό να πυροδοτούν τους φλεγμονώδεις μηχανισμούς με τους οποίους τελικά αναπτύσσεται η νόσος. Από την αλληλεπίδραση των παραγόντων αυτών αναπτύσσονται φλεγμονώδεις παθογενετικοί μηχανισμοί που οδηγούν στην ανάπτυξη της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας. Μελέτες των τελευταίων ετών έχουν δείξει ότι κεντρικό ρόλο στους φλεγμονώδεις αυτούς μηχανισμούς παίζουν ορισμένες κυτταροκίνες, δηλ. βιολογικώς δραστικές πρωτεΐνες, που παράγονται από κύτταρα και περιλαμβάνουν τον παράγοντα νέκρωσης των όγκων και την ιντερλευκίνη 17Α. Οι γνώσεις αυτές οδήγησαν στην παρασκευή και εισαγωγή στη θεραπευτική αντιμετώπιση της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας των βιολογικών τροποποιητικών της νόσου φαρμάκων που στόχο έχουν την εξουδετέρωση των παραπάνω κυτταροκινών. Ποια είναι τα συμπτώματα και τα κλινικά σημεία της νόσου; Το πρώτο σύμπτωμα της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας είναι η φλεγμονώδης οσφυαλγία, δηλ. ο πόνος στη μέση και κυρίως στους γλουτούς, που οφείλεται σε φλεγμονή στις ιερολαγόνιες αρθρώσεις και έχει τα εξής χαρακτηριστικά: Χειροτερεύει με την ανάπαυση Βελτιώνεται με την άσκηση Είναι εντονότερος τη νύκτα και μπορεί να ξυπνάει τον ασθενή από τον ύπνο Συνοδεύεται από πρωινή δυσκαμψία στη μέση, δηλ. ο ασθενής παρουσιάζει δυσκολία στο σκύψιμο το πρωί καθώς σηκώνεται από το κρεβάτι του Μερικές φορές ο πόνος επεκτείνεται προς την οπίσθια επιφάνεια των μηρών, αλλά ποτέ κάτω από τα γόνατα Παρουσία ευαισθησίας στη πίεση των ιερολαγονίων αρθρώσεων, που αποκαλύπτεται όταν ο εξεταστής πιέζει με δύναμη και με τα δυο του χέρια πάνω στο ιερό οστό, καθώς ο ασθενής βρίσκεται ξαπλωμένος μπρούμυτα Εκτός από τη φλεγμονώδη οσφυαλγία μερικοί ασθενείς μπορεί να παρουσιάσουν κάποια από τις παρακάτω εκδηλώσεις: Αρθρίτιδα σε μια ή λίγες αρθρώσεις που είναι συνήθως ασύμμετρη, εμφανίζεται περίπου στο 1/3 των ασθενών και αφορά τις αρθρώσεις των κάτω άκρων, όπως π.χ. τις αρθρώσεις των ισχίων, των γονάτων (Εικόνα 1-Α) ή της βάσης των δακτύλων των ποδιών. Η αρθρίτιδα εκδηλώνεται με τα χαρακτηριστικά της φλεγμονής, δηλ. πόνο, διόγκωση της άρθρωσης, ερυθρότητα και ευαισθησία στην πίεση της άρθρωσης. Από όλες τις εντοπίσεις της αρθρίτιδας η σοβαρότερη είναι η αρθρίτιδα των ισχίων. Αν δεν γίνει έγκαιρα η διάγνωση ή/και η εφαρμογή ορθής θεραπευτικής αγωγής, η αρθρίτιδα αυτή μπορεί να προκαλέσει βαριές καταστροφικές βλάβες στις αρθρώσεις των ισχίων και γι’ αυτό αποτελεί μια από τις σημαντικές αιτίες αναπηρίας στους ασθενείς με αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα. Ενθεσίτιδα, δηλ. πόνος που οφείλεται σε φλεγμονή στις θέσεις όπου οι τένοντες, οι σύνδεσμοι και οι αρθρικοί θύλακοι, δηλ. οι κάψες των αρθρώσεων, προσφύονται, δηλ. προσκολλώνται, πάνω στα οστά σχηματίζοντας τις λεγόμενες ενθέσεις. Η πιο συνηθισμένη θέση που παρατηρείται τέτοιος πόνος είναι η φτέρνα, εκεί όπου ο Αχίλλειος τένοντας προσκολλάται πάνω στη φτέρνα (Εικόνα 1-Β). Πόνος στο πρόσθιο θωρακικό τοίχωμα στο 15% των ασθενών λόγω προσβολής των στερνοκλειδικών ή των στερνοπλευρικών αρθρώσεων. Τενοντίτιδα ή/και τενοντοελυτρίτιδα, δηλ. φλεγμονή σε τένοντα ή/και στο έλυτρο (θήκη) που τον περιβάλλει και εκδηλώνεται με πόνο στην κίνηση και στην ψηλάφηση (Εικόνα 1-Γ). Ιριδοκυκλίτιδα, δηλ. φλεγμονή στο μάτι που εμφανίζεται στο 20-30% των ασθενών και εκδηλώνεται με πόνο, κοκκίνισμα, δακρύρροια και διαταραχή της όρασης (Εικόνα 1-Δ). Σπάνια, περίπου στο 5% των ασθενών εμφανίζεται συμπτωματική φλεγμονώδης εντεροπάθεια. Ποια είναι τα εργαστηριακά ευρήματα σε ασθενείς με αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα; Τα συνηθέστερα εργαστηριακά ευρήματα σε ασθενείς με αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα είναι: Αυξημένη ταχύτητα καθίζησης ερυθρών αιμοσφαιρίων (στο 40% των ασθενών) Αυξημένη C-αντιδρώσα πρωτεΐνη (CRP) (στο 40% των ασθενών) Αντιγόνο ιστοσυμβατότητα Β27 θετικό (στο 92% των ασθενών) Ενώ σε μερικούς ασθενείς μπορεί να βρεθεί: Αναιμία χρόνιας νόσου Αυξημένη αλκαλική φωσφατάση Από απεικονιστικής πλευράς το πρώτο και κυριότερο εύρημα είναι η ιερολαγονίτιδα. Η ακτινολογική όμως αποκάλυψή της καθυστερεί πολύ στους περισσότερους ασθενείς και μάλιστα μέχρι και δέκα χρόνια από την έναρξη της νόσου. Ωστόσο, η μαγνητική τομογραφία με τεχνική καταστολής του λίπους αναδεικνύει την ιερολαγονίτιδα κατά την έναρξη της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας με βάση το οστικό οίδημα που αποκαλύπτει στα λαγόνια οστά και στο ιερό οστό στο επίπεδο των ιερολαγονίων αρθρώσεων και έτσι συμβάλλει στην πρώιμη διάγνωση της νόσου. Πως γίνεται η διάγνωση της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας; Με στόχο την πρώιμη διάγνωση της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας, που παίζει καθοριστικό ρόλο στην αποτελεσματικότητα της θεραπευτικής παρέμβασης, πολύ πρόσφατα άρχισε η χρησιμοποίηση νέων διαγνωστικών κριτηρίων. Σύμφωνα με αυτά η διάγνωση γίνεται όταν υπάρχουν: Ιερολαγονίτιδα στη μαγνητική τομογραφία και Ένα τουλάχιστον από τα παρακάτω κλινικά κριτήρια: ▪ Φλεγμονώδης οσφυαλγία ▪ Περιφερική αρθρίτιδα ▪ Ενθεσίτιδα ▪ Ραγοειδίτιδα ▪ Καλή ανταπόκριση στα μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα ▪ Οικογενειακό ιστορικό αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας ▪ Αντιγόνο ιστοσυμβατότητας B27 ▪ Αυξημένη CRP ή όταν το αντιγόνο ιστοσυμβατότητας B27 είναι θετικό και υπάρχουν δύο τουλάχιστον από τα παραπάνω κριτήρια. Ποια είναι η εξέλιξη της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας; Καθώς ο καιρός περνάει, αν δεν γίνει έγκαιρα η διάγνωση ή/και η εφαρμογή της ορθής θεραπευτικής αγωγής, η νόσος εξελίσσεται προς τα πάνω και προσβάλλει την οσφυϊκή, τη θωρακική και την αυχενική μοίρα της σπονδυλικής στήλης, τις αρθρώσεις μεταξύ των πλευρών και των σπονδύλων καθώς και τις αρθρώσεις μεταξύ των πλευρών και του στέρνου. Έτσι προκαλείται πόνος κατά μήκος της σπονδυλικής στήλης, ενώ σιγά-σιγά περιορίζεται η κινητικότητά της (Εικόνα 2). Ο περιορισμός αυτός αφορά τις κινήσεις προς όλες τις κατευθύνσεις, δηλ. την έκταση προς τα πίσω, την κάμψη προς τα εμπρός και τα πλάγια καθώς και τις στροφές τόσο της οσφυϊκής όσο και της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης. Τελική κατάληξη είναι η αγκύλωση της σπονδυλικής στήλης με πλήρη ή σχεδόν πλήρη κατάργηση της κινητικότητάς της και με προφανή συνέπεια την αναπηρία. Σήμερα, με τις σύγχρονες θεραπευτικές δυνατότητες που υπάρχουν είναι δυνατόν να επιτευχθεί όχι μόνο αναστολή αυτής της αναπηριογόνου εξέλιξης, αλλά και ύφεση της νόσου. Ποια είναι η σύγχρονη θεραπευτική αντιμετώπιση της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας; Στους στόχους της θεραπευτικής αντιμετώπισης της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας περιλαμβάνονται: Ανακούφιση από τον πόνο και γενικά έλεγχος όλων των συμπτωμάτων Αποκατάσταση ή βελτίωση και διατήρηση της κινητικότητας της σπονδυλικής στήλης, Αναστολή της εξέλιξης της νόσου και πρόληψη της αναπηρίας Βελτίωση της ποιότητας της ζωής των ασθενών Ύφεση της νόσου Τα τελευταία χρόνια η Ρευματολογία σημείωσε σημαντικές προόδους σε ό,τι αφορά τις γνώσεις μας πάνω στους παθογενετικούς μηχανισμούς με τους οποίους αναπτύσσεται η νόσος, ενώ ανάλογες πρόοδοι έγιναν και στη βιοτεχνολογία. Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν στη σημαντική ενίσχυση των θεραπευτικών δυνατοτήτων για την αντιμετώπιση της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας με την παρασκευή και εισαγωγή στη θεραπευτική της των βιολογικών τροποποιητικών της νόσου φαρμάκων, που στρέφονται κατά του παράγοντα νέκρωσης των όγκων και της ιντερλευκλίνης 17Α, που όπως αναφέρθηκε παραπάνω παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στους παθογενετικούς μηχανισμούς με τους οποίους τελικά αναπτύσσεται η νόσος. Έτσι με την εφαρμογή του κατάλληλου για κάθε ασθενή θεραπευτικού προγράμματος είναι σήμερα εφικτή η επίτευξη των παραπάνω στόχων της θεραπευτικής αντιμετώπισης της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας. Για να είναι όμως δυνατή η επιτυχία αυτών των στόχων δύο είναι οι απαραίτητες προϋποθέσεις: πρώτον, η έγκαιρη διάγνωση και δεύτερον, η πρώιμη και ορθή θεραπευτική παρέμβαση. Ο αποτελεσματικότερος τρόπος για την εξασφάλιση των προϋποθέσεων αυτών είναι η ενημέρωση του κοινού. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τη χώρα μας, αφού στην πρώτη πανελλήνια επιδημιολογική έρευνα για τις ρευματικές παθήσεις, που πραγματοποιήθηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Ρευματολογίας στο γενικό πληθυσμό της χώρας μας, βρήκαμε ότι οι ασθενείς με αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα δεν επισκέπτονται ή καθυστερούν πολύ μετά από την εμφάνιση της πάθησης να επισκεφθούν ρευματολόγους: • Μόνο ένας στους 10 ασθενείς επισκέπτεται ρευματολόγο όταν εμφανίζεται η πάθηση. • 37% των ασθενών ουδέποτε επισκέπτονται ρευματολόγους. Τα μέσα που χρησιμοποιούμε για τη θεραπευτική αντιμετώπιση της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας είναι: Εφαρμογή καθημερινού προγράμματος εκτατικών ασκήσεων της σπονδυλικής στήλης καθώς και κλασσικών ασκήσεων γυμναστικής από όλους τους ασθενείς. Μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα. Γλυκοκορτικοειδή (κορτιζόνη). Τα γλυκοκορτικοειδή μπορεί να χρησιμοποιηθούν είτε με τη μορφή των τοπικών εγχύσεων είτε από το στόμα σε χαμηλή δόση (πρεδνιζολόνη 7,5 mg ή λιγότερο ημερησίως) σε ορισμένες περιπτώσεις και μόνο για μικρό χρονικό διάστημα. Οι τοπικές εγχύσεις γλυκοκορτικοειδούς φαρμάκου είναι εξαιρετικά αποτελεσματικές στην αντιμετώπιση τόσο της τενοντοελυτρίτιδας όσο και της ενθεσίτιδας σε περιφερικές θέσεις, όπως στη θέση πρόσφυσης του Αχίλλειου τένοντα πάνω στη φτέρνα, ενώ στερούνται κατά κανόνα παρενεργειών. Σε ορισμένες περιπτώσεις η χορήγηση γλυκοκορτικοειδών σε χαμηλή δόση από το στόμα και μόνο για μικρό χρονικό διάστημα μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα χρήσιμη για την καταπολέμηση σοβαρής φλεγμονής στη σπονδυλική στήλη ή αρθρίτιδας των κάτω άκρων. Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις μια τέτοια βραχεία χορήγηση γλυκοκορτικοειδών μπορεί να καταστήσει δυνατή την άμεση έναρξη και εφαρμογή ενός προγράμματος ασκήσεων. Συνθετικά νοσοτροποποιητικά αντιρευματικά φάρμακα. Από την ομάδα των φαρμάκων αυτών χρησιμοποιείται κυρίως η Σουλφασαλαζίνη. Το φάρμακο αυτό μπορεί να είναι αποτελεσματικό στην αντιμετώπιση της αρθρίτιδας των περιφερικών αρθρώσεων, αλλά είναι ελάχιστα ή καθόλου αποτελεσματικό στην αντιμετώπιση της φλεγμονής της σπονδυλικής στήλης και των ιερολαγονίων αρθρώσεων. Βιολογικά νοσοτροποποιητικά αντιρευματικά φάρμακα (ή βιολογικοί παράγοντες) Ινφλιξιμάμπη (Remicade) Ετανερσέπτη (Enbrel) Ανταλιμουμάμπη (Humira) Γκολιμουμάμπη (Simponi) Σερτολιζουμάμπη (Cimzia) Σεκουκινουμάμπη (Cosentyx) Τα βιολογικά νοσοτροποποιητικά αντιρευματικά φάρμακα, χορηγούμενα στους ασθενείς, εξουδετερώνουν τον παράγοντα νέκρωσης των όγκων ή την ιντερλευκλινη 17Α που παίζουν κεντρικό ρόλο στην παθογένεια της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας. Αποτέλεσμα αυτής της εξουδετέρωσης είναι η καταστολή των παθογενετικών μηχανισμών και η δυνατότητα επίτευξης αποτελεσματικής αντιμετώπισης ή ακόμη και ύφεσης αυτής της σοβαρής πάθησης. Τα βιολογικά νοσοτροποποιητικά αντιρευματικά φάρμακα είναι εξαιρετικά αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση τόσο της αρθρίτιδας των περιφερικών αρθρώσεων, όσο και της φλεγμονής της σπονδυλικής στήλης και των ιερολαγονίων αρθρώσεων, αλλά και της ενθεσίτιδας που είναι ανθεκτική στη θεραπευτική αντιμετώπιση με τοπικές εγχύσεις καρτιζόνης. Η εφαρμογή θεραπείας με βιολογικά νοσοτροποποιητικά αντιρευματικά φάρμακα ενδείκνυται σε ασθενείς με: Ενεργό νόσο και με αυξημένους δείκτες φλεγμονής παρά την αγωγή με τουλάχιστον 2 μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα διαδοχικά στη μέγιστη δόση επί 4 εβδομάδες συνολικά ή/και Περιφερική αρθρίτιδα ανθεκτική σε ένα τουλάχιστον συνθετικό νοσοτροποποιητικό αντιρευματικό φάρμακο, κατά προτίμηση σουλφασαλαζίνη, ή/και Ενθεσίτιδα ανθεκτική στις τοπικές εγχύσεις κορτιζόνης ΕΡΩΤΗΜΑ Είναι ενδιαφέρον τώρα να απαντηθεί το ερώτημα αν οι Έλληνες ασθενείς με αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα είναι χρήστες των σύγχρονων θεραπευτικών δυνατοτήτων που τους προσφέρει η Ρευματολογία. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι ΟΧΙ και τεκμηριώνεται με τα ευρήματα της πρώτης πανελλήνιας επιδημιολογικής έρευνας για τις ρευματικές παθήσεις, που πραγματοποιήθηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Ρευματολογίας στο γενικό πληθυσμό ενηλίκων της χώρας μας. Στην έρευνα αυτή βρήκαμε ότι: Μόνο 10% των ασθενών με αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα επισκέπτονται ρευματολόγους όταν εμφανίζεται η νόσος τους, ενώ 85% απευθύνονται σε γιατρούς άλλων ειδικοτήτων και 5% σε κανένα γιατρό. Επιπλέον 37% των ασθενών ουδέποτε κατά την πορεία της νόσου τους επισκέπτονται ρευματολόγους. Η καθυστέρηση στην επίσκεψη ή η μη επίσκεψη σε ρευματολόγους έχει πολύ μεγάλη σημασία για τους ασθενείς διότι στην παραπάνω έρευνα βρήκαμε ότι: Από τους ρευματολόγους γίνεται ορθή διάγνωση σε όλους τους ασθενείς, ενώ από τους μη ρευματολόγους σε απελπιστικά χαμηλό ποσοστό, μόλις στο 20% των ασθενών. Νοσοτροποποιητικά αντιρευματικά φάρμακα με τα οποία μπορεί να επιτευχθεί αναστολή της εξέλιξης αλλά και ύφεση της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας χορηγούνται στους ασθενείς μόνο από τους ρευματολόγους και καθόλου από τους μη ρευματολόγους. Επομένως, οι Έλληνες ασθενείς με αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα δεν είναι χρήστες των σύγχρονων θεραπευτικών δυνατοτήτων, διότι καθυστερούν πολύ να επισκεφθούν ή δεν επισκέπτονται καθόλου ρευματολόγους με αποτέλεσμα τη μη έγκαιρη διάγνωση της πάθησής τους και τη μη εφαρμογή ορθής θεραπείας και έτσι την πρόκληση: Παραμορφώσεων, μη αναστρέψιμων βλαβών και αγκύλωσης της σπονδυλικής στήλης ή και αρθρώσεων. Σημαντικών κινητικών λειτουργικών διαταραχών, ανικανότητας ή και αναπηρίας. Το κύριο αίτιο της καθυστέρησης στην επίσκεψη ή της μη επίσκεψης σε ρευματολόγους των ασθενών με αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα ή άλλες ρευματικές παθήσεις, όπως βρήκαμε στη δεύτερη πρόσφατη πανελλήνια επιδημιολογική έρευνα στο γενικό πληθυσμό της χώρας μας για τις ρευματικές παθσεις, είναι το γεγονός ότι: Το 87% του γενικού πληθυσμού δεν γνωρίζει τι είναι η αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα και οι άλλες ρευματικές παθήσεις, ούτε γνωρίζει ότι θα πρέπει να απευθυνθεί σε ρευματολόγο αν έχει ή αν παρουσιάσει πόνο μη τραυματικής αιτιολογίας στη μέση ή στον αυχένα, σε αρθρώσεις ή σε τένοντες. Επιπλέον στην ίδια έρευνα διαπιστώσαμε ότι η ενημέρωση του κοινού για τις ρευματικές παθήσεις από τα ΜΜΕ ή οποιεσδήποτε άλλες πηγές θεωρείται ανύπαρκτη από το 47% του γενικού πληθυσμού, ελάχιστη από το 48% και αρκετή μόνο από το 5%. Είναι, επομένως, σαφές ότι για την εξασφάλιση έγκαιρης διάγνωσης της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας, αλλά και όλων των ρευματικών παθήσεων, καθώς και πρώιμης και σωστής θεραπευτικής παρέμβασης προκειμένου να είναι δυνατή η επίτευξη ύφεσης ή αποτελεσματικής αντιμετώπισής τους είναι επιτακτική η ανάγκη σχεδιασμού, οργάνωσης και εφαρμογής σε πανελλήνια κλίμακα προγράμματος συστηματικής και συνεχούς ενημέρωσης του κοινού για την αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα καθώς και για το σύνολο των ρευματικών παθήσεων, έτσι ώστε όσοι παρουσιάζουν πόνο μη τραυματικής αιτιολογίας στη μέση ή στον αυχένα, σε αρθρώσεις ή σε τένοντες να επισκέπτονται χωρίς καθυστέρηση γιατρούς ρευματολόγους. elire.gr Δρ Αλέξανδρος Ανδριανάκος Ρευματολόγος Α.Ε. Καθηγητής Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Πρόεδρος Ελληνικού Ιδρύματος Ρευματολογίας Share Tweet Share