Η Λαογραφία των Πασχαλινών Εθίμων

«Για την αγάπη σου εγώ

ανέβηκa εις το Σταυρό.

Για την αγάπη τη δική μου

Τί έκανες εσύ παιδί μου;»

Λαϊκό Τετράστιχο

Με αυτούς τους τέσσερις λιτούς στίχους θα ξεκινήσουμε σήμερα για να καταγράψουμε την λαογραφική προέλευση των πασχαλινών εθίμων, τα οποία ταυτίζονται με τις μεγαλύτερες γιορτές της πατρίδας μας: την Ανάσταση του Χριστού και την ανάσταση της Φύσης, δηλαδή την Άνοιξη.

«Η διάθεση και η παράδοση για μια μεγάλη γιορτή ανοιξιάτικη υπήρχε πάντα στην Ελλάδα», σημειώνει ο Δημ. Λουκάτος στα «Πασχαλινά και της Άνοιξης» από τη βιβλιογραφία του οποίου αντλούμε στοιχεία «αλλά με τη χριστιανική διδασκαλία η Ανάσταση του Χριστού ήταν ότι καλύτερο και πιο συμβολικό μπορούσε να συνοδεύσει τη χαρά των ανθρώπων, για την ανακαίνιση της δημιουργίας. Η ψυχική και πνευματική χαρά από το θρησκευτικό γεγονός της ανάστασης, συναντήθηκε με τη φυσική αγαλλίαση της εποχής κι εδημιούργησαν το ελληνικό Πάσχα.

Η λαμπρή (όνομα που το δίδαξε επίσης η Εκκλησία, είναι η μεγαλύτερη γιορτή για τον Έλληνα, που χαίρεται πραγματικά και βαθύτατα, επειδή αναστήθηκε ο Χριστός. Χαίρεται που ο Χριστός νίκησε τον Άδη και βγήκε θριαμβευτής «θανάτω θάνατον πατήσας». Ο Χριστός γυρίζει τώρα παντού στο ύπαιθρο, ώσπου να έρθει η ημέρα της Ανάληψης, γι’ αυτό και είναι χαρά Θεού η έξοδος των ανθρώπων για την Ανάσταση, στα ξάγναντα και στ’ αλώνια, για το φαγοπότι και το χορό.

«Λαμπροφορούν όλοι, συμφιλιώνονται και αλληλοφιλιούνται τρώνε και δίνουν σ’ όλους να φάνε, τσουγκρίζουν τα αυγά σε ένδειξη επίσης συναδελφοσύνης και χορεύουν σεμνούς γιορταστικούς χορούς, με τον παπά συνήθως επικεφαλής.

Στην Ελλάδα, υπάρχει κι ένας τρίτος, ιστορικός αυτός λόγος που έχει κάμει την Ανάσταση ημέρα άφταστης χαράς και την πανηγυρικότερη γιορτή του Ελληνισμού. Είναι το γεγονός, ότι σε όλα τα χρόνια της δουλείας του Έθνους, η ανάσταση του Χριστού έδινε, κάθε χρόνο την ελπίδα για την Απελευθέρωση…».

Αλλά και κάτι περισσότερο!

Οι Ακολουθίες της Μ. Εβδομάδας και η επίδρασή τους στην Ελληνική Παροιμιολογία.

Οι «Νυμφίοι» των πρώτων ημερών, με την κατανυκτική υμνογραφία τους, τα δώδεκα Ευαγγέλια έπειτα και τα τροπάρια, που ψάλλονται τη Μ. Εβδομάδα στην εκκλησιά, έδωκαν στο λαό μας πολύ υλικό να πλουτίσει το λεξικό του…

Ο λαός μας, ιδίως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας έζησε πολύ μέσα στο περιβάλλον της εκκλησίας και του εντυπώθηκε βαθιά καθετί που του διηγήθηκαν τα βιβλία της, τα Ευαγγέλια και οι Υμνωδίες.

Η φρασεολογία τους, πλαισιωμένη κι από μουσικόδοτο μυστικισμό, έπαιρνε την αίγλη μιας ανώτερης γλώσσας, θεόπνευστης και σοφής. Έτσι ο λαός μεταχειριζόταν στις συζητήσεις του φράσεις και λέξεις εκκλησιαστικές, που του έκαναν ρητορικότερη την ομιλία και σιγά-σιγά οι ανώτερες αυτές έννοιες αφομοιώθηκαν κι έγιναν μέλη οργανικά της νεοελληνικής γλώσσας.

Μ’ αυτό τον τρόπο μπήκαν στη γλώσσα μας τύποι και λέξεις αρχαϊκές, φράσεις παροιμιώδεις και έννοιες εκκλησιαστικές που τις χρωστάμε στις ακολουθίες της Μ. Εβδομάδας».

Μερικές από αυτές είναι οι εξής:

 «Μετά βαϊων και κλάδων», «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται», «τα τριάκοντα αργύρια», «το ποτήριον («Πάτερ, ει δυνατόν, παρελθέτω απ’ εμού το ποτήριον τούτο») «Τετέλεσται», «Άρον άρον», «ας όψεται»… ο αίτιος από το «υμείς όψεσθε» που είπε ο Πιλάτος στους Εβραίους).

Όπως και το ήμαρτον (από τη φράση του Ιούδα: «Ήμαρτον παραδούς αίμα αθώον»). «Ουαί στη φράση «ουαί…και αλίμονον» (από το «Ουαί υμίν, Γραμματείς και Φαρισαίοι υποκριταί») κ.ά.

Γνωστές είναι εξάλλου σε όλους μας οι παροιμιώδεις φράσεις «Νίπτω τας χείρας μου», «δια τον φόβον των Ιουδαίων», «τον έστειλαν από τον Άννα στον Καϊάφα», «διέρρηξε τα ιμάτιά του», «ως πρόβατον επί σφαγήν», καθώς και η παροιμία που αναγκάστηκε να πει ο Ιησούς στους μαθητές του, στον κήπο της Γεσθημανής: «Το μεν πνεύμα πρόθυμον, η δε σάρξ ασθενής».

Τα λουλούδια

Αξίζει στο σημείο αυτό, πριν περάσουμε στα κοσμικά έθιμα να πούμε δυο λόγια για τα λουλούδια και τα στεφάνια που καταθέτουν οι πιστοί κάθε Μ. Πέμπτη και Μ. Παρασκευή αντίστοιχα στο Σταυρό και στον Επιτάφιο και στη συνέχεια στους δικούς τους νεκρούς

Άλλα θα πάνε αύριο στο νεκροταφείο, να περαστούν πάνω στους σταυρούς των τάφων, άσπρα και χρωματιστά για τους νέους νεκρούς, γκρίζα και μαβιά για τους γέρους. Ο θάνατος του Χριστού θυμίζει στον καθένα και τον δικό του νεκρό. Κάθε Μεγάλη Παρασκευή όλοι οι σταυροί δέχονται τα στεφάνια ή τα λουλούδια τους. Κι είναι το έθιμο αυτό από τα πιο παλιά του Ελληνισμού, γιατί δεν σταμάτησε ποτέ, από τα πρώτα κιόλας χρόνια της βυζαντινής χριστιανοσύνης (Αλλά μήπως κι οι αρχαίοι δεν ανθοστόλιζαν τους τάφους;)

Τα κόκκινα αυγά

Είναι παγκόσμια σχεδόν η χρήση τους στον χριστιανικό κόσμο τις μέρες αυτές. Οι ερμηνείες που δίνονται για την προτίμησή τους και μάλιστα σε χρώμα κόκκινο είναι πολλές. Υποστηρίζουν ότι το αυγό, αφού είναι πηγή ζωής, συμβολίζει και στα χριστιανικά χρόνια ότι και στα παλιά: την ανανέωση της ζωής και την ευετηρία.

Για το χρώμα λέγεται ότι θυμίζει είτε προχριστιανικούς θανάτους θεών (π.χ. του Άδωνη και του Άττη), είτε το αίμα του εβραϊκού προβάτου ή τέλος το αίμα του Χριστού. Αλλά είναι κοινή και η λαϊκή παράδοση για το παράξενο άκουσμα που εξηγεί απλά: «Όταν είπαν πως αναστήθηκε ο Χριστός κανείς δεν το πίστευε. Μια γυναίκα, που κρατούσε στο καλάθι της αυγά φώναξε: «Μπορεί από άσπρα να γίνουν κόκκινα»; Και, ω του θαύματος έγιναν».

Υπάρχει πλήθος ακόμη κοσμικών εθίμων τόσο ελληνικών -όπως τα κεριά και τα πυροτεχνήματα, το τσουρέκι, το Λαμπρόψωμο ή Λαμπροκουλούρα (Βλέπουμε ότι κάθε γιορτή έχει το ψωμί της, τον ξεχωριστό Άρτο της: Χριστόψωμο, Βασιλόπιττα κ.λπ.), το αρνί (που συμβολίζει τον «αμνό του Θεού» της εκκλησιαστικής διδασκαλίας-όσο και ξένων-όπως ο λαγός π.χ. που τον βρίσκουμε κι αυτόν μαζί με τα αυγά, στα παιχνίδια και στα δώρα (ή στα σοκολατένια γλυκά) του Πάσχα.

Το ζώο αυτό παρουσιάζεται με μαγικές ιδιότητες, σε πολλές παραδόσεις στους ξένους λαούς, κι είναι συνήθως ταξιδευτής ταχυδρόμος, αλλά και καλό πνεύμα της βλάστησης, πράγμα που το συναντούμε και σε ελληνικά έθιμα θερισμού.

Χριστός Ανέστη

Μα όμως, «δεν είναι κάθε μέρα της Λαμπρής». Θα τελειώσουν κάποτε τα ξεφαντώματα και θα’ ρθουν «ξώλαμπρα» οι δουλειές, με τον μόχθο και τις φροντίδες τους».

Γι’ αυτό λοιπόν, ας χαρούμε όσο διαρκούν κι ας τις απολαύσουμε με όλες τις αισθήσεις μας, όχι μόνο με το σώμα, αλλά και με όλη μας την Ψυχή.

Χριστός Ανέστη…