Προστασία του Περιβάλλοντος και Δίκαιο

Η ιστορία του ανθρωπίνου είδους επάνω στη Γη συνίσταται σε μία διαρκή πάλη ενάντια στα στοιχεία της Φύσης, σε μία αέναη προσπάθεια μεταβολής του περιβάλλοντος. Ακόμη όμως και όταν εξασφαλισθεί η άμεση επιβίωση, ο Άνθρωπος επιχειρεί να βελτιώσει τις συνθήκες και τους όρους διαβιώσεώς του.

Ο αγώνας αυτός έχει, μεταξύ άλλων, δύο κύριες συνέπειες. Αφ’ ενός, συνεπάγεται την αλλοίωση του περιβάλλοντος, πολλές φορές μάλιστα κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να μην είναι δυνατή η αποκατάσταση στην προτέρα κατάσταση (επί παραδείγματι η αποξήρανση ενός έλους). Αφ’ ετέρου, απαιτεί την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, ανανεωσίμων και μη (για την διατροφή, την ένδυση, την κατοικία, την παραγωγή ενέργειας κλπ.).

Η σχέση μεταξύ του ανθρώπου και του περιβάλλοντος ήταν κατά το μεγαλύτερο διάστημα της ιστορικής της πορείας εις βάρος του Ανθρώπου. Το αδύνατο, δηλαδή, μέρος του διπόλου αυτού ήταν ο Άνθρωπος. Μόλις προσφάτως, ενδεχομένως τα τελευταία διακόσια με εκατό χρόνια, ο συσχετισμός ανετράπη και ο Άνθρωπος έχει καταστεί πλέον το ισχυρό μέρος της σχέσης αυτής.

Η επέμβασή του μάλιστα στο περιβάλλον έλαβε τέτοιες διαστάσεις, ώστε σε ορισμένες περιπτώσεις να επέρχονται εξαιρετικά δυσμενείς επιπτώσεις για το ίδιο το ανθρώπινο είδος ή άλλα είδη, ή να διακυβεύεται ακόμη και το ίδιο το μέλλον του Ανθρώπου στην Γη.

Έτσι κατέστη σιγά – σιγά κοινή συνείδηση ότι οι επιπτώσεις από την ανθρώπινη δραστηριότητα στο περιβάλλον δύνανται να αποτελέσουν εμπόδιο για την περαιτέρω ανάπτυξη σε οικονομικό επίπεδο, ενώ συνιστούν εκ παραλλήλου κινδύνους για την ίδια την ανθρώπινη υγεία. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίον κρίθηκε επιβεβλημένη η ανάγκη ρυθμίσεως από το Δίκαιο της σχέσεως Ανθρώπου – Περιβάλλοντος.

Για το συγκεκριμένο ζήτημα, ήδη από πολύ παλαιά μπορούμε να βρούμε ευκαιριακές και διάσπαρτες διατάξεις στο δίκαιο διαφόρων χωρών και ποικίλων επιπέδων (εθνικό, διακρατικό, διεθνές). Ωστόσο, μόνον μετά την δεκαετία του 1970 δύναται να γίνει λόγος για συνολικές ρυθμίσεις της σχέσεως Ανθρώπου – Περιβάλλοντος.

Σε επίπεδο διεθνούς δικαίου, η Διακήρυξη της Στοκχόλμης του έτους 1972 ήταν από τα πρώτα και σημαντικότερα κείμενα στον τομέα του δικαίου περιβάλλοντος. Είκοσι έτη αργότερα με την Διακήρυξη του Ρίο (1992) διατυπώθηκαν οι σημαντικές αρχές του δικαίου περιβάλλοντος, όπως μεταξύ άλλων η αρχή της βιωσίμου ή αειφόρου αναπτύξεως, οι αρχές της προλήψεως και της προφυλάξεως, της επανορθώσεως των καταστροφών του περιβάλλοντος κατά προτεραιότητα στην πηγή, καθώς και η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει».

Οι αρχές αυτές αναφέρονται για πρώτη φορά σε κείμενο του κοινοτικού δικαίου το έτος 1987 με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη. Έκτοτε επαναλαμβάνονται σε όλα τα κείμενα των Συνθηκών του κοινοτικού δικαίου, αποτελούν το αναγκαίο έρεισμα για την έκδοση άλλων πράξεων του κοινοτικού δικαίου (κανονισμών, οδηγιών, αποφάσεων) και συνιστούν το βασικό στοιχείο του περιβαλλοντικού «κοινοτικού κεκτημένου», το οποίο κάθε κράτος μέλος υποχρεούται να ενσωματώσει.

Στην Ελλάδα το περιβάλλον ανήχθη σε συνταγματικώς προστατευόμενο αγαθό για πρώτη φορά με το Σύνταγμα του 1975. Σύμφωνα με το άρθρο 24 του Συντάγματος «η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για την διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας» (η τελευταία φράση προσετέθη με την πρόσφατη συνταγματική αναθεώρηση του έτους 2001).

Εκτός από τις διατάξεις του άρθρου αυτού θα πρέπει, επίσης, να αναφερθούν η παράγραφος 5 του άρθρου 5 του Συντάγματος, σύμφωνα με την οποία καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία της υγείας του, και η παράγραφος 3 του άρθρου 21 του Συντάγματος σύμφωνα με την οποία το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών.

Θα πρέπει να τονισθεί ότι το ελληνικό ήταν το πρώτο Σύνταγμα στην Ευρώπη, στο οποίο περιελήφθη ειδική διάταξη για το περιβάλλον και με το οποίο καθιερώθηκε η προστασία του περιβάλλοντος ως συνταγματικό δικαίωμα. Το δικαίωμα αυτό, εάν αναγνωσθεί παράλληλα με τις προαναφερθείσες συνταγματικές διατάξεις για την προστασία της υγείας, συνιστά το απαραίτητο συνταγματικό έρεισμα για την ψήφιση των σχετικών νόμων από την Βουλή, την εφαρμογή των νόμων αυτών από την Διοίκηση με την έκδοση διοικητικών πράξεων και την ερμηνεία των σχετικών νομοθετικών διατάξεων και διοικητικών πράξεων από τα Δικαστήρια.

Έκτοτε στην Ελλάδα έχει καταρτισθεί ένα σχετικά ευρύ νομοθετικό πλαίσιο προστασίας του περιβάλλοντος. Θα πρέπει, βεβαίως, να σημειωθεί ότι μεγάλο μέρος του πλαισίου αυτού συνιστά ενσωμάτωση στο εσωτερικό ελληνικό δίκαιο των διατάξεων του κοινοτικού δικαίου. Γεγονός παραμένει ότι το νομοθετικό πλαίσιο είναι σχετικά πλήρες. Το πρόβλημα έγκειται κυρίως στην εφαρμογή του πλαισίου αυτού και στην αποτελεσματικότερη προστασία του περιβάλλοντος.

Κατά πρώτον θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι προστατεύοντας το περιβάλλον προστατεύουμε και τον Άνθρωπο, καθ’ όσον αποτελεί και ο ίδιος μέρος του περιβάλλοντος. Οιαδήποτε οικολογική καταστροφή έχει επίπτωση στην ευημερία, αλλά καμμιά φορά και σε αυτή την επιβίωση μας στο κοινό μας σπίτι, στον πλανήτη Γη.

Οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, οι οποίες κάνουν την ζωή μας καλύτερη, μπορεί από την άλλη πλευρά να λάβουν την μορφή ανεξέλεγκτης απειλής, η οποία δεν περιορίζεται στα όρια ενός τόπου ή τα σύνορα μίας χώρας. Για τον λόγο αυτόν θα πρέπει να θωρακισθούμε έναντι νέων και αγνώστων κινδύνων για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία.

Παράλληλα, θα πρέπει πολλές φορές να θυσιάζουμε το ατομικό συμφέρον προς χάριν του συλλογικού συμφέροντος. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες θα πρέπει να εξετάζονται υπό το πρίσμα των αρχών της προλήψεως και της προφυλάξεως, και να επιτρέπονται μόνον εάν εξασφαλίζεται η ανάπτυξη χωρίς να διακυβεύεται το μέλλον μας. Θα πρέπει, δηλαδή, να διασφαλισθεί η βιώσιμη ανάπτυξη.

Εν κατακλείδι θα πρέπει να τονισθεί ότι, στην Χώρα μας τουλάχιστον, το νομοθετικό πλαίσιο προστασίας του περιβάλλοντος είναι σχετικώς άρτιο. Τούτο, βεβαίως, δεν σημαίνει ότι δεν παύει να εξελίσσεται και να συμπληρώνεται. Στόχος παραμένει η πλήρης εφαρμογή του πλαισίου αυτού στην πράξη, ώστε να εξασφαλισθεί η ουσιαστική προστασία του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης υγείας, και να μην καταλήγει το πλαίσιο αυτό γράμμα κενό περιεχομένου. cancer-society.gr

*Ο Γεώργιος Ε. Τριχίλης είναι Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, DEA Δικαίου Περιβάλλοντος