Όσα πρέπει να ξέρετε για τον σίδηρο-Πως να αντιμετωπίσετε την έλλειψη του

Σίδηρος. Πρόκειται για ένα μέταλλο ζωτικής σημασίας, το σημαντικότερο για τον οργανισμό μας, καθώς ο κύριος ρόλος του είναι να μεταφέρει οξυγόνο στους ιστούς του σώματος. Επίσης, σχετίζεται με σημαντικές βιοχημικές διαδικασίες, με στόχο την παραγωγή ενέργειας.

Η έλλειψή του
Το κυριότερο και σοβαρότερο πρόβλημα είναι η σιδηροπενική αναιμία, που προκαλεί τριχόπτωση, αδυναμία, δυσκολία συγκέντρωσης και γενικότερη ατονία.

Η υπερβολική πρόσληψή του
Οι μεγάλες δόσεις σιδήρου μπορεί να προκαλέσουν διάρροια ή αντίθετα δυσκοιλιότητα. Επίσης, μία υπερβολική κατανάλωση σιδήρου (200 – 300 mg ανά κιλό σωματικού βάρους) μπορεί να αποβεί ακόμα και μοιραία.

Συνιστώμενη ημερήσια δόση
Ηλικία Σίδηρος σε mg
Αγόρια και κορίτσια 0-4 μηνών 0,3
Αγόρια και κορίτσια 5-12 μηνών 7
Αγόρια και κορίτσια 1-3 ετών 6
Αγόρια και κορίτσια 4-12 ετών 8
Γυναίκες > 13 ετών 13
Γυναίκες μη αναπαραγωγικής ηλικίας 9
Αγόρια και άνδρες > 13 ετών 9 με 10

Σημείωση: Οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης χρειάζονται 5 με 10 mg παραπάνω.

Προσοχή: Αν και το συκώτι είναι η καλύτερη πηγή σιδήρου απαγορεύεται να το τρώνε οι έγκυες γιατί περιέχει υψηλές ποσότητες βιταμίνης Α, που θεωρείται εμβρυοτοξική. Αλλά και για το γενικό πληθυσμό δεν αποτελεί πλέον διατροφική σύσταση, δεδομένου ότι η επιβάρυνση του περιβάλλοντος και του υδροφόρου ορίζοντα μπορεί να συμβάλει στην αυξημένη περιεκτικότητα του συκωτιού του ζώου σε τοξικά προϊόντα.

Πηγές
Σπλήνα αρνιού, βρόμη, νιφάδες πρωινού από καλαμπόκι, συκώτι (πάπιας, χήνας, αρνιού, κοτόπουλου, γαλοπούλας, μοσχαριού), χτένια, πασατέμπο, σουσάμι, χαβιάρι, σουπιές, πιπεριές, χταπόδι, κουκουνάρι, ντομάτα λιαστή, δημητριακά πρωινού, στρείδια, πράσα, ηλιόσπορος, μύδια, αποξηραμένα βερίκοκα, μαϊντανός, κάσιους, φιστίκια, αμύγδαλα, χοιρινό, μοσχάρι, κατσίκι, ξερά φασόλια, σπανάκι, αποξηραμένα δαμάσκηνα, αγκινάρες, φακές, γαρίδες, καρύδια, κιμάς.
(μήπως να τις χώριζες σε πλούσιες και φτωχές??)
Προσοχή: Η απορρόφηση του σιδήρου από τις ζωικές πηγές είναι πολύ υψηλότερη από ό,τι από τις φυτικές γιατί περιέχουν το σίδηρο σε δισθενή μορφή, που απορροφάται σαφώς καλύτερα από τον οργανισμό. Όσον αφορά στις φυτικές πηγές σιδήρου (εδώ συμπεριλαμβάνονται και οι περιβόητες φακές), αυτές έχουν δύο μειονεκτήματα όσον αφορά στο γιατί δεν απορροφούμε το σίδηρο που μας δίνουν: η μορφή του σιδήρου (τρισθενής) δεν γίνεται τόσο εύκολα αποδεκτή από τον οργανισμό και επιπλέον οι φυτικές ίνες αλλά και άλλες ουσίες που περιέχουν τα λαχανικά (π.χ. οξαλικά οξέα όπως συμβαίνει με το σπανάκι) τον δεσμεύουν.

Για μεγαλύτερη απορρόφηση
*Συνδυάστε τις τροφές που επιλέγετε – επειδή είναι πλούσιες σε σίδηρο – με λευκό κρασί ή / και τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη C (το λευκό κρασί χάρη στο μηλικό οξύ που περιέχει καθώς και η βιταμίνη C αυξάνουν την απορρόφηση του σιδήρου), όπως: χυμός πορτοκάλι, λεμόνι, φράουλες, πιπεριές, ντομάτες, μπρόκολο, λάχανο, κρεμμύδι, πεπόνι, χόρτα, σπανάκι, μαρούλι κλπ.
*Αποφύγετε να συνδυάζετε τις εν λόγω τροφές με τσάι, καφέ, αναψυκτικά τύπου κόλα, κόκκινο κρασί (επειδή περιέχουν τανίνες που δυσχεραίνουν την απορρόφηση του σιδήρου), καθώς επίσης και με τρόφιμα που περιέχουν ασβέστιο (γαλακτοκομικά) ή φυτικές ίνες (π.χ. προϊόντα ολικής άλεσης), καθώς και αυτές (φυτικές ίνες και ασβέστιο) με τη σειρά τους μειώνουν την απορρόφηση του σιδήρου.

Δεκαεπτά διαφορετικές ασθένειες, από την ελονοσία έως τη γαστρίτιδα, μπορεί να οδηγήσουν στην αναιμία, αλλά η κυριότερη αιτία της παγκοσμίως είναι η έλλειψη σιδήρου, σύμφωνα με τη νεότερη έκθεση για τη νόσο που μόλις δημοσιεύθηκε στην ιατρική επιθεώρηση «Blood».

Σε τι χρησιμεύει ο σίδηρος στον οργανισμό;

O σίδηρος είναι απαραίτητος για την παραγωγή της αιμοσφαιρίνης, της κύριας πρωτεΐνης των ερυθρών αιμοσφαιρίων που κυκλοφορούν στο αίμα και η οποία δεσμεύει οξυγόνο κατά τη δίοδο των ερυθρών αιμοσφαιρίων από τις αρτηρίες των πνευμόνων για να το απελευθερώσει στους ιστούς του σώματος.

Ο σίδηρος είναι επίσης απαραίτητος για τη σύνθεση DNA σε όλα τα κύτταρα του σώματος και η έλλειψή του αναστέλλει τον πολλαπλασιασμό τους.

Πού οφείλεται η έλλειψή του;

Ο κυριότερος λόγος σιδηροπενίας είναι η έμμηνος ρύση στις γυναίκες και η χρόνια απώλεια αίματος από το στομάχι και έντερο. Οι απώλειες αυτές οφείλονται συνήθως σε αιμορραγίες στομάχου λόγω έλκους ή ως παρενέργεια ύστερα από λήψη ορισμένων φαρμάκων (λ.χ. ασπιρίνη). Οι αιμορραγίες από το έντερο οφείλονται σε αγγειακές δυσπλασίες στο τοίχωμα του εντέρου ή στην ύπαρξη αιμορροΐδων.

Η έλλειψη μπορεί επίσης να οφείλεται σε ανεπαρκή πρόσληψη σιδήρου από τη διατροφή ή σε ανεπαρκή απορρόφησή του από το λεπτό έντερο.

Πώς μπορεί να καταλάβει κάποιος αν έχει αναιμία λόγω έλλειψης σιδήρου;

Κάθε αναιμία συνοδεύεται από συμπτώματα αδυναμίας και εύκολης κόπωσης, αλλά ιδιαίτερα η σιδηροπενική προκαλεί επιπλέον συμπτώματα, όπως η αυξημένη τριχόπτωση, τα εύθραυστα νύχια, η εμφάνιση σχισμών στα χείλη, μέχρι και έλκη στη στοματική κοιλότητα και δυσκολία κατάποσης.

Πώς ορίζεται η σιδηροπενική αναιμία;

Κατ’ αρχάς πρέπει να διαχωριστεί ο τίτλος σιδηροπενική αναιμία από την απλή σιδηροπενία. Στην απλή σιδηροπενία ο σίδηρος και η φεριτίνη ορού είναι σε παθολογικά χαμηλά όρια, αλλά δεν έχει εμφανισθεί αναιμία (δηλαδή στις γυναίκες η αιμοσφαιρίνη είναι άνω των 12 g/dl και στους άνδρες είναι άνω των 14 g/dl).

Από τις πρώτες ενδείξεις ότι η σιδηροπενία οδηγεί έναν άνθρωπο σε σιδηροπενική αναιμία είναι η μείωση του μέσου όγκου των ερυθρών αιμοσφαιρίων (MCV), όπως αυτή καταγράφεται σε κάθε εξέταση γενικής αίματος.

Τι συνέπειες μπορεί να έχει;

Εξαρτώνται από την ηλικία. Η χρόνια σιδηροπενική αναιμία στα παιδιά λ.χ. έχει επιπτώσεις στη σωματική ανάπτυξη αλλά και στην πνευματική τους εξέλιξη (ανικανότητα συγκέντρωσης, αδιαφορία, ακόμη και βαθμός νοητικής υστέρησης).

Αντίστοιχα στους ενηλίκους σχετίζεται με αυξημένη επιρρέπεια στις λοιμώξεις και καρδιακή ανεπάρκεια.

Πώς αντιμετωπίζεται η έλλειψη σιδήρου;

Η σιδηροπενία αντιμετωπίζεται με αύξηση της προσφοράς σιδήρου στον πάσχοντα. Ο καλύτερος τρόπος είναι η διατροφική συμβουλή να αυξηθεί η κατανάλωση κόκκινου κρέατος.

Οσον αφορά τη φαρμακευτική χορήγηση σκευασμάτων σιδήρου, πρέπει να αποφεύγονται τα πόσιμα διαλύματα σιδήρου και να χορηγούνται ταμπλέτες που περιέχουν σίδηρο.

Οι ταμπλέτες πρέπει να λαμβάνονται όταν το στομάχι είναι κενό τροφής τουλάχιστον 2 ώρες και θα παραμείνει χωρίς τροφή για τις επόμενες δύο – γι’ αυτό και είναι πιο εύκολο να λαμβάνονται το βράδυ αμέσως πριν από την κατάκλιση και αφού έχουν περάσει δύο ώρες από το δείπνο.

Οι ταμπλέτες σιδήρου δεν πρέπει να λαμβάνονται με γάλα ή άλλα γαλακτοκομικά, γιατί το ασβέστιο που περιέχουν εμποδίζει την απορρόφηση του σιδήρου, ούτε όταν λαμβάνει ο ασθενής φάρμακα που αναστέλλουν την οξύτητα του στομάχου (αντιόξινα), διότι ακυρώνεται η απορρόφηση του σιδήρου από τον στόμαχο.

Στις περιπτώσεις βαριάς σιδηροπενικής αναιμίας μπορεί να γίνει ενδοφλέβια χορήγηση σκευασμάτων σιδήρου στο νοσοκομείο.

Η σιδηροπενική αναιμία

Αναιμία είναι η παθολογική κατάσταση που προκύπτει όταν στο αίμα κυκλοφορούν λιγότερα ερυθρά αιμοσφαίρια απ’ ό,τι είναι το φυσιολογικό. Τα ερυθρά αιμοσφαίρια είναι τα κύτταρα του αίματος που μεταφέρουν οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά σε όλους τους ιστούς του σώματος. Η συχνότερη αιτία αναιμίας είναι η έλλειψη σιδήρου (σιδηροπενική αναιμία).

Αριθμοί

32,9% του παγκόσμιου πληθυσμού έχει αναιμία

17 διαταραχές προκαλούν αναιμία

1 στα 2 κρούσματα αναιμίας οφείλονται στην έλλειψη σιδήρου

Κρούσματα σιδηροπενικής αναιμίας στον κόσμο

9,9% των γυναικών

7,8% των ανδρών

985 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν ήπια έως μέτρια σιδηροπενική αναιμία

Εξετάσεις αίματος

Φερριτίνη: Η «αποθήκη» του σιδήρου στον μυελό των οστών

Σίδηρος: Ο σίδηρος που κυκλοφορεί στο αίμα

Φυσιολογικές τιμές

Σίδηρος

Άνδρες = 55-160 μg/dl

Γυναίκες = 45-155 μg/dl

Παιδιά = 45-120 μg/dl

Φερριτίνη

Άνδρες: 28-365 μg/L

Γυναίκες: 5-96 μg/L

Γυναίκες: 5-275 μg/L (μετά την εμμηνόπαυση)

Παιδιά: 5-140 μg/L

Αιμοσφαιρίνη

Άνδρες: Πάνω από 14 g/dl

Γυναίκες: Πάνω από 12 g/dl

Η διάγνωση

Η σιδηροπενική αναιμία ανιχνεύεται με τις εξής εξετάσεις:

* Γενική αίματος

* Μορφολογική εξέταση των στοιχείων του αίματος (πλακάκι γενικής αίματος)

* Μέτρηση σιδήρου και φερριτίνης

* Λήψη ιστορικού και κλινική εξέταση προς αναγνώριση πιθανών αιτίων σιδηροπενικής αναιμίας.

Πρόσθετη εξέταση

* Ηλεκτροφόρηση αιμοσφαιρίνης. Γίνεται για να αποκλειστεί ή να επιβεβαιωθεί το στίγμα της μεσογειακής αναιμίας, που φέρει το 10% του ελληνικού πληθυσμού. Όσοι φέρουν το στίγμα εμφανίζουν αναιμία και χαμηλό μέσο όγκο ερυθρών (MCV). Αν αυτά συνυπάρχουν με έλλειψη σιδήρου, μπορεί να θεωρηθεί ότι οφείλονται στην σιδηροπενία και να μην γίνει αντιληπτό το στίγμα.

Οι επιπλοκές

Η σοβαρή, χρόνια σιδηροπενική αναιμία μπορεί να προκαλέσει:

* Καρδιολογικά προβλήματα (αρρυθμία, διόγκωση της καρδιάς, καρδιακή ανεπάρκεια)

* Προβλήματα στην εγκυμοσύνη (σχετίζεται με πρόωρο τοκετό, γέννηση λιποβαρούς μωρού, αυξημένη θνησιμότητα μητέρας και βρέφους)

* Αναπτυξιακά προβλήματα (σωματικά και νοητικά, στα νήπια και στα παιδιά)

* Επιρρέπεια στις λοιμώξεις

Καλές πηγές σιδήρου

Ζωικής προελεύσεως τρόφιμα: Συκώτι (των πουλερικών και το μοσχαρίσιο), αρνίσια σπλήνα, μοσχαρίσια μπριζόλα, μπούτι από κοτόπουλο, όστρακα, χτένια, σουπιές, χταπόδι, ξιφίας, τόνος, σολομός, αυγά

Φυτικά τρόφιμα: Φακές, ρεβίθια, αγκινάρες, πιπεριές, σουσάμι, σπανάκι, βρώμη, πράσα, ξηροί καρποί (κάσιους, φιστίκια, αμύγδαλα, καρύδια).

Διατροφικές συμβουλές

* Καλό είναι να καταναλώνονται τα πλούσια σε σίδηρο τρόφιμα με φρούτα και λαχανικά πλούσια σε βιταμίνη C (λ.χ. λεμόνι, πορτοκάλια, φράουλες, ακτινίδια, μπρόκολο, ντομάτα), διότι η βιταμίνη αυτή διεγείρει την απορρόφηση σιδήρου από τον οργανισμό

* Καλό είναι να αποφεύγεται η κατανάλωση πλουσίων σε σίδηρο τροφίμων με τρόφιμα πλούσια σε ασβέστιο (λ.χ. γαλακτοκομικά), διότι το ασβέστιο εμποδίζει την απορρόφηση του σιδήρου.

Αυτό το ξέρατε;

Οι ημερήσιες ανάγκες σε σίδηρο κυμαίνονται από 1 έως 1,2 mg. Επειδή, όμως, ο οργανισμός απορροφά μόνο το 20-30% του σιδήρου από τα ζωικής προελεύσεως τρόφιμα και μόλις το 5% του σιδήρου από τα φυτικά τρόφιμα, πρέπει να τρώμε 10-30 mg σίδηρο την ημέρα για να φτάνουμε στο επιθυμητό επίπεδο.

ΠΗΓΕΣ:

Π. Παναγιωτίδης, αναπληρωτής καθηγητής Αιματολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, υπεύθυνος Εξωτερικού Αιματολογικού Ιατρείου της Α΄Προπαιδευτικής Παθολογικής Κλινικής στο Νοσοκομείο «Λαϊκό», Blood (2014), MayoClinic (US),

Χάρης Δημοσθενόπουλος κλινικός διαιτολόγος-βιολόγος MMediSci.SRD, προϊστάμενος Τμήματος Διατροφής Νοσοκομείο «Λαϊκό»